De economie centraal! Of toch niet…?

Als de normatieve rol van de economisch professional serieus wordt genomen, is het belangrijk dat deze professional begrip heeft van hoe economische systemen werken.  En wat de gevolgen zijn van economisch denken en handelen voor mens en natuur. Dit betekent dat economie niet alleen wordt opgevat als een descriptief model dat beschrijft hoe transacties plaatsvinden tussen actoren. In plaats daarvan wordt meegenomen dat economie invloed heeft op hoe de samenleving wordt ingericht (De Muijck en Tieleman, 2021). 

Hiermee wordt economie ook vanuit politiek oogpunt beschouwd, zoals de economische sociologie en politieke economie dit doet. Het kennen van het economische systeem vraagt ook om het kennen van maatschappelijke vraagstukken die in de wereld spelen. Deze worden namelijk beïnvloed door economisch handelen.

Discussies over balans tussen economie, maatschappij en natuur

Door dit soort complexe relaties te visualiseren is het gemakkelijker om het gesprek aan te gaan met de student. Zie bijvoorbeeld het plaatje hieronder. Het plaatje links suggereert dat elke combinatie van sociaal, ecologisch en economische waarden waardevol is, zolang deze in balans zijn. Een aantal kritische denkers suggereert dat in dit beeld sociale impact met ecologische impact wordt gecompenseerd en vice versa (Baue & Thurm, 2020, par. 2.6). In plaats daarvan verkiezen zij het plaatje rechtsboven, waarin economie ten dienste staat van maatschappij en natuur, omdat zij ingebed zijn.

Belangrijk is dat het het gaat om het tonen van een pluriform beeld. Er bestaat geen juist antwoord, maar wel een antwoord dat consistent is met de redenatie die eraan ten grondslag ligt. Het gaat hier immers om een normatieve relatie. Let op dat deze specifieke discussie binnen verschillende economische disciplines terugkomt. Zo is binnen Finance de discussie rondom ESG versus andere standaarden een die terug te voeren is op het hierboven genoemde onderscheid (zie Thurm (2017)).

Verschillende ideeën over de relatie tussen sociale, ecologische en economische waarden. Bron: Purvis, B., Mao, Y. & Robinson, D. Three pillars of sustainability: in search of conceptual origins. Sustain Sci 14, 681–695 (2019). https://doi.org/10.1007/s11625-018-0627-5

Perspectieven op economie en economische systemen

Je kunt op verschillende andere manieren de gevolgen van economie en economische systemen bespreken. Bijvoorbeeld door studenten te vragen naar een aantal vooronderstellingen die in het neoklassieke economische denken gemeengoed zijn. Denk hierbij aan (Van Berkel en Mannickam, 2018):

• De rol van de mens als homo economicus
• Het streven naar groei door de economie
• Economie als een winst-verliesverhouding
• Concurrerend ondernemerschap, gesloten naar buiten
• Rationele inrichting van organisaties
• Hiërarchische organisatie
• Regulering, beheersing van fouten
• TBV’s
• Personen zijn FTE’s
• Strategische doelen, gericht op winstmaximalisatie

Blij wel oog houden op de goede elementen die uit een neoklassiek wereldbeeld voortkomen. Zo zijn dat:

• Het bieden van veel individuele keuzevrijheid
• Een systeem dat vanwege de concurrentie dwingt tot continue innovatie
• Idealiter gedreven door de macht van de consument en gericht op haar behoeften
• In haar ideale vorm transparant en daardoor vrij van corruptie
• Efficiënt, doordat er sprake is van specialistische taken

Daarnaast zijn bepaalde begrippen vanuit de sociologie, zoals stratificatie en institutionalisme die kunnen helpen.

Voor machtsstructuren, zie bijvoorbeeld Hunter Lovins(2021) en Monbiot(2016), maar ook het begrip systemisch (Meadows). Een lijstje van begrippen die daar een rol in kunnen spelen:

• de Lauderdale Paradox (Hickel, 2019);
• Biopolitiek (Foucault, 2013);
• Geschiedenis van het neoliberalisme, met daarin de rol van de Mont Pelerin Society, Cato Institute, Ayn Rand Society, Institute for Economic Affairs (Hunter Lovins, 2021);
• System en Lifeworld (Habermas, 1987);
• Aan de hand van kritische theorie, die als doel heeft het emanciperen van mensen van de systemen waarin ze vastzitten, vanuit een normatieve discipline (Bohman, 2005);
• Sociologische theorieën rondom waarde en menselijke perceptie hieromtrent, zoals Bourdieu’s verschillende vormen van kapitaal (Bourdieu, 1986).

Het is heel belangrijk om hier te melden dat het doel niet is een nieuw paradigma als overhand te plaatsen. In plaats daarvan wil je studenten zelf tot een begrip laten komen. Voor docenten is het hierin essentieel om te zien dat zij zelf nooit waarde-neutraal naar de situatie kijken. Zie ook Rol van de docent. Hoe je studenten zelf een positie kan laten innemen is overichtelijk gemaakt door Exploring Economics (ExploringEconomics, 2021).

Maatschappelijke vraagstukken

Om begrip te krijgen van maatschappelijk relevante vraagstukken zijn er verschillende ingangen mogelijk. Een ervan is om studenten hier zelf een keuze in te laten maken. Met als doel hen direct te vragen zichzelf te verhouden tot een wereldprobleem en andere studenten te informeren over diezelfde problematiek. 

Je kunt er ook voor kiezen om een kapstok te gebruiken om maatschappelijke vraagstukken mee te introduceren, zoals de SDG’s en planetary boundaries. Hoekstra, 2021 laat zien dat geen van die kapstokken universeel omarmd is. De SDG’s genieten nog relatieve bekendheid. Ze zijn daardoor een ingang voor studenten tot een gesprek over het belang van sociale en maatschappelijke waarden met de organisatie waar ze mee samenwerken.

Er is veel discussie over de effectiviteit van SDG’s in het helpen van de transitie naar een sociaal rechtvaardige en ecologische samenleving. Zowel klimaatwetenschappers (Zeng et al, 2020) als economisch antroplogen (zie bijvoorbeeld Hickel, 2019) uiten kritiek op het systeem. Een suggestie van een van de geïnterviewden was om de SDG’s weliswaar als beginpunt te nemen, maar tegelijk de kritiek hierop de bespreken. Zo werd in één minor een debat gehouden over de mate waarin SDG’s daadwerkelijk de transitie naar een nieuwe economie helpen of hinderen.